İnsan vücudunun serbest radikaller tarafından oluşturulabilecek oksidatif stresi ortadan kaldırmak için en önemli silahı antioksidanlardır. Antioksidanlar serbest radikalleri temizleyebilen ve hücre hasarını engelleyebilen maddelerdir. İnsanda bulunan antioksidanlar ya vücut tarafından doğal olarak üretilirler ya da dışarıdan ilave olarak alınırlar. Hem endojen hem de eksojen antioksidanlar serbest radikal süpürücü olarak hareket ederler. Bundan dolayı savunma sisteminin etkisini artırarak hastalık riskini de azaltırlar.
Antioksidanlar, normal hücre metabolizmasının toksik yan ürünü olan serbest radikalleri etkisiz hale getirerek koruyucu etki gösterirler.
Antioksidanlar
Reaktif oksijen türlerinin oluşumunu engellemek, bu maddelerin meydana getirdiği hasarları önlemek ve detoksifikasyonu sağlamak üzere vücutta görev yapan savunma sistemlerine “antioksidan savunma sistemleri” ya da “antioksidanlar” adı verilir (Şener G, Yeğen Berrak Ç. İskemi Reperfüzyon Hasarı. Klinik Gelişim Dergisi. 2009; 22: 5-13.).
Antioksidanların Sınıflandırılması
Antioksidanlar, endojen ve eksojen olmak üzere iki grup altında toplanabilir. Endojen ve eksojen antioksidanlar, oksidan/antioksidan dengesini sağlamak için serbest radikallerden vücudu korur ve serbest radikalleri etkisizleştirmek için kullanılırlar (Sen S, Chakraborty R. The Role of Antioxidants in Human Health. American Chemical Society, Oxidative Stress: Diagnostics, Prevention and Therapy. Chapter 1: 1-37. 2011.).
Endojen Antioksidanlar
Endojen kaynaklı antioksidanlar, enzimatik ve nonenzimatik antioksidanlar olarak iki alt grupta sınıflandırılabilir.
Enzimatik Antioksidanlar:
· Süperoksit Dismutaz(SOD):
Bunlar serbest radikallere karşı ana antioksidan savunma sistemidir. Vücutta oluşurlar, çalışması için bakır ve mangan gerekir. (Fukai T, Ushio-Fukai M. Superoxide Dismutases: Role in Redox Signaling, Vascular Function, and Diseases. Antioxidants and Redox Signaling. September 2011.)
· Katalaz(CAT):
Peroksizomlarda daha az olarak sitozolde ve mikrozomal fraksiyonda bulunur.Hidroksil radikali oluşumunu hidrojen peroksiti su ve oksijene parçalayarak engeller (Valko M, Leibfritz D, Moncol J, Cronin MT, Mazur M, Telser J. Free radicals and antioxidants in normal physiological functions and human disease. The International Journal of Biochemistry & Cell Biology. 2007; 39: 44 - 84.)
· Glutatyon Peroksidaz (GSH-Px):
Glutatyon peroksidaz, hücrelerin sitoplazmasında bulunup hidrojen peroksitten kaynaklanan oksidatif hasara karşı hücreleri korur. (Sen S, Chakraborty R. The Role of Antioxidants in Human Health. American Chemical Society, Oxidative Stress: Diagnostics, Prevention and Therapy. Chapter 1: 1-37. 2011)
· Glutatyon S-Transferaz (GST):
Başta araşidonik asit ve lineolat hidroperoksitleri olmak üzere lipid peroksitlerine karşı selenyum bağımsız GSH-Px aktivitesi göstererek antioksidan savunma mekanizması oluştururlar.( Akkuş İ. Serbest radikaller ve fizyopatolojik etkileri. Mimoza Yayınevi, Konya,1995.)
Nonenzimatik Antioksidanlar:
• Glutatyon
• Koenzim Q 10
• Melatonin
• Selenyum
• Ürik asit
• α-lipoik asit
• Bilirubin
• Transferrin
• Albümin
• Seruloplazmin
Eksojen Antioksidanlar
· α-Tokoferol (Vitamin E):
Tokoferollerin alfa, beta, gama, delta vb.çeşitli türleri bulunmaktadır. Antioksidan aktivitesi en yüksek olan tokoferol de αtokoferol’dür. Vitamin E, bitkisel yağların sabunlaşmayan kısımlarında, yer fıstığı, badem, pamuk ve keten tohumlarında bulunur.
· β-karoten (Vitamin A):
· β-karoten, karotenoidlerin yağda çözünen bir üyesidir. Bunlar aktif A vitaminine dönüşebildikleri için provitamin olarak tanınırlar. β-karoten retinada retinole dönüşür ve karanlıkta görüş için gereklidir. β-karoten, güçlü bir antioksidandır.
· Askorbik asit (Vitamin C):
Askorbik asit, güçlü indirgeyici aktivitesinden dolayı iyi bir antioksidandır. Süperoksit, hidroksil, singlet oksijen, hidroperoksil, lipid peroksil radikalleri ile reaksiyona girerek onları ortamdan temizler. İdeal bir antioksidanın, serbest radikal hasarını önleyebilmesi için, hem suda hem de yağda çözünür özellikte olması gerekir. E vitamini ile verilen askorbik asit, hem yağ hemde sulu ortamda etki gösterdiğinden, serbest oksijen radikallerini temizleyici etkisi oldukça kuvvetlidir.
· Folik asit (Vitamin B9):
Folik asit suda çözünebilen bir vitamin B üyesidir. Folik asit, DNA sentezi ve kırmızı kan hücrelerinin üretimi için gereklidir. Kadın ve erkeklerde normal fertilite için önemlidir. Ayrıca, gebelik ve çocukluk gibi büyüme periyotlarında ve hücre bölünmesi sırasında rol alır. Folik asit erkeklerde spermatogenezis için de gereklidir. Folik asit ROS’u temizleyen çok güçlü bir antioksidandır. (Hussein HK, Elnaggar MH, Al-Zahrani NK. Antioxidant role of folic acid against reproductive toxicity of cyhalothrin in male mice. Glo Adv Res J Environ Sci Toxicol. 2012; 1(4): 66-71.)
Antioksidanların Faydaları Nelerdir?
1. Bilişsel Sağlığa Yardımcı:
Antioksidanlar, merkezi sinir sistemindeki aracılar olarak çalışır, böylece iltihabı önler ve bilişsel sağlığı arttırır.
Nörolojik hastalıklarının çoğu, antioksidan alımıyla önlenebilen ve iyileştirilebilen oksidatif hasarla ilişkilidir. Antioksidanlar, Alzheimer hastalığı gibi birçok hastalığın önlenmesinde de rol oynamaktadır.
(Fatty Acids, Antioxidants and Physical Activity in Brain Aging Hércules Rezende Freitas, Gustavo da Costa Ferreira Nutrients. 2017 Nov; 9(11): 1263. Published online 2017 Nov 20. doi: 10.3390/nu9111263)
2. Romatoid Artrit Tedavisine Yardımcı:
Bir çalışma, E ve C vitamininin enflamatuar yanıt ve klinik semptomlar üzerindeki etkisi romatoid artritin semptomlarını iyileştirebileceğini ve rahatlama sağlayabileceğini görülmüştür. (Antioxidant intervention in rheumatoid arthritis: results of an open pilot study Richard M. van Vugt, Philip J. Rijken Clin Rheumatol. 2008 Jun; 27(6): 771–775. Published online 2008 Feb 15. doi: 10.1007/s10067-008-0848)
3. Bağışıklık Sistemine Yardımcı:
A, C, E vitaminleri ve karotenoidler gibi antioksidanlar bağışıklık sağlığını artırır.
Avrupa Klinik Beslenme Dergisi'nde yayınlanan bir raporda, diyet antioksidan takviyesinin bağışıklık sistemini koruduğu ve sağlıklı yaşlanmaya katkıda bulunduğu belirtilmektedir. (Effects of antioxidants on immune system ageing M De la Fuente European Journal of Clinical Nutrition volume56, pagesS5–S8 (2002))
Yapılan epidemiyolojik çalışmalarda, fenolik asitlerin radikaller tarafından indüklenen oksidasyona karşı güçlü inhibitör aktiviteye sahip olduğu tespit edilmiştir. Ayrıca fenolik asitler iltihap önleyici, bağışıklık sistemlerini güçlendirici ve kan dolaşımını iyileştirici özelliklerinden dolayı vücuda önemli düzeyde anti-aging etki gösterirler. (Ravichandran K, Ahmed AR, Knorr D, Smetanska. 2012. The effect of different processing methods on phenolic acid content and antioxidant activity of red beet. Food Research International 48: 16–20.)
4. Yaşlanma Üzerindeki Etkisi:
Yaşlanmaya karşı vücudun savunmasında en önemli rolü SOD enzimi oynamaktadır. Bu enzim vücudun savunma sisteminin güçlendirilmesi oksidatif stresi ve yaşlanma oranını azaltarak yaşam süresini uzattığı bildirilmiştir. (Oxidative stress, caloric restriction, and aging. Sohal RS1, Weindruch R. Science. 1996 Jul 5;273(5271):59-63.)
E vitamini, yaşlanma sırasında oksidatif strese karşı beyindeki sinir sistemini korur ve dolayısıyla bilişsel işlevlerin azalmasını önler. (Fukui K, Omoi NO, Hayasaka T, et al.: Cognitive impairment of rats caused by oxidative stress and aging, and its prevention by vitamin E. Annals of the New York Academy of Sciences. 2002;959:275-284.)
5. Sigara Tüketimine Bağlı Oksidatif Stres:
Sigara içenlerin oksidatif stresin arttığı ve antioksidan aktivitesinin azaldığı gözlendiği görülmüştür. Meyve ve sebze tüketiminin sigara içenler için koruyucu bir strateji olabileceğini göstermiştir. (The interaction of cigarette smoking and antioxidants. Part I: diet and carotenoids Kelly GS Altern Med Rev. 2002 Oct;7(5):370-88.)
6. Göz Sağlığı:
Antioksidan tüketimi yaşa bağlı makula dejenerasyonunun ve diğer görme sorunlarının ilerlemesini önleyebildiği belirtilmiştir. (Antioxidants and vision health: facts and fiction. Grover AK1, Samson SE. Mol Cell Biochem. 2014 Mar;388(1-2):173-83. doi: 10.1007/s11010-013-1908-z. Epub 2013 Dec 6.)
Lutein, antioksidan aktivitesi sayesinde üveit hastalığına yani gözün iris, tabakasında meydana gelen iltihaplanmalara yol açan lipopolisakkaritlere karşı kısmen gözü korur. (Rong-Rong He, Bun Tsoi, Fang Lan, Nan Yao, Xin-Sheng Yao, Hiroshi Kurihara. 2011. Antioxidant properties of lutein contribute to the protection against lipopolysaccharideinduced uveitis in mice. Chinese Medicine, 6: 38-46 )
Güçlü bir antioksidan olan β-karoten, retinada retinole dönüşür ve karanlıkta görüş için gereklidir. (Pham-Huy LA, He H, Pham-Huy C. Free Radicals, Antioxidants in Disease and Health. Int J Biomed Sci. 2008; 4(2): 89-96)
7. Cilt Sağlığı:
Vitamin E’nin antioksidan etkisi ile ilgili araştırmaların önemli kısmı, deri antioksidan kapasitesini arttırdığını ortaya koymaktadır. Cilt yaşlanmasına ve ışığın deri üzerindeki yıpratıcı etkisine karşı daha güçlü bir korunma oluşturmada vitamin E ve kombinasyonları önemli düzeyde etkilidir. (Larson RA. Naturally occuring antioxidants. Lewis publishers. New York. 1997.)
Antioksidan Çeşitleri ve En İyi Gıda Kaynakları
Antosiyaninler: Bunlar meyveler, patlıcan, patates, havuç ve kuşkonmaz gibi sebzelerde bulunur. Bu antioksidanlar kan damarı sağlığını geliştirmeye yardımcı olur.
Resveratrol: Bitter çikolata, kırmızı şarap, yerfıstığı ve üzümde bulunur. Kalp ve akciğer sağlığını desteklemeye, belirli kanser türlerini önlemeye ve genel olarak iltihabı azaltmaya yardımcı oldukları görülmüştür.
Izoflavonlar: Soya fasulyesinde bulunurlar. Kemik sağlığını desteklemeye, eklem iltihabını azaltmaya, menopoz semptomlarını hafifletmeye ve meme kanserine karşı korunmaya yardımcı olurlar.
Likopen: Bu domates ve domates ürünlerinde, pembe greyfurt, karpuz ve kırmızı biberde bulunur. Bunlar prostat ve kalp sağlığını desteklemeye yardımcı olur.
Lutein: Bu antioks idan ıspanak, brüksel lahanası, brokoli, marul, lahana, enginar ve lahanada bulunur. Bu antioksidan göz ve kalp sağlığını desteklemeye yardımcı olabilir ve bazı kanserlerin önlenmesinde rol oynayabilir.
Antioksidan Kaynakları
Bitki besinleri zengin antioksidan kaynaklarıdır. Meyve ve sebzelerde, fındık, kepekli tahıllar ve bazı etlerde, kümes hayvanlarında ve balık gibi diğer yiyeceklerde bol miktarda bulunurlar. İyi spesifik antioksidan kaynakları şunlardır:
allium sülfür bileşikleri - pırasa, soğan ve sarımsak
antosiyaninler - patlıcan, üzüm ve çilek
beta karoten - kabak, mango, kayısı, havuç, ıspanak ve maydanoz
kateşinler - kırmızı şarap ve çay
bakır - deniz ürünleri, yağsız et, süt ve kuruyemiş
flavonoidler - çay, yeşil çay, narenciye, kırmızı şarap, soğan ve elmalar
indoller - brokoli, lahana ve karnabahar gibi sert sebzeler
izoflavonoidler - soya fasulyesi, soya peyniri, mercimek, bezelye ve süt
lignans - susam, kepek, kepekli tahıllar ve sebzeler
lutein - ıspanak ve mısır gibi yeşil, yapraklı sebzeler
likopen - domates, pembe greyfurt ve karpuz
polifenoller - kekik
selenyum - deniz ürünleri, sakatat, yağsız et ve kepekli tahıllar
A vitamini - karaciğer, tatlı patates, havuç, süt ve yumurta sarısı
C vitamini - portakal, frenk üzümü, kivi, mango, brokoli, ıspanak
E vitamini - avokado, fındık, tohum ve kepekli tahıllar
Gıdadaki Antioksidan İçeriği Belirlemek İçin:
Herhangi bir gıdadaki antioksidan içeriği, ORAC skoru ile ölçülür. Oksijen Radikal Absorbans Kapasitesi olarak adlandırılan ORAC skoru, belirli bir gıda maddesinin toplam antioksidan kapasitesini belirler. Skor arttıkça, antioksidan kapasite o kadar artar.
